Հաշմանդամների իրավունքները պաշտպանված են ինչպես միջազգային, այնպես էլ ազգային օրենքներով և կարգավորումներով։ Դրանք նպատակ ունեն ապահովելու հաշմանդամ անձանց հավասար իրավունքներն ու հնարավորությունները, ինչպես նաև խոչընդոտների վերացումը՝ նրանց լիարժեք հասարակության մեջ ներգրավվելու համար։

Ահա որոշ հիմնարար իրավունքներ, որոնք ճանաչված են տարբեր օրենսդրություններով՝

📜 Հիմնական իրավունքներ

1. Հավասարություն և չխտրականություն՝
   Հաշմանդամները պետք է ունենան նույն իրավունքները և ազատությունները, ինչ մյուս քաղաքացիները՝ առանց խտրականության։
2. Մատչելիություն՝
   Հանրային վայրերը, շենքերը, տրանսպորտը, տեղեկատվությունը և ծառայությունները պետք է մատչելի լինեն հաշմանդամ անձանց համար։
3. Կրթության իրավունք՝
   Հաշմանդամ անձինք ունեն հավասար իրավունք ներառական կրթության՝ բոլոր մակարդակներում։
4. Աշխատանքի իրավունք՝
   Հաշմանդամները պետք է ունենան աշխատանք գտնելու, պահպանելու և կարիերա զարգացնելու հնարավորություն՝ հավասար պայմաններում։
5. Առողջապահության և վերականգնման իրավունք՝
   Հասանելի և որակյալ բժշկական ծառայություններ՝ ներառյալ վերականգնողական աջակցություն։
6. Քաղաքական և հասարակական կյանքում մասնակցություն՝
   Իրավունք՝ մասնակցելու ընտրություններին, միանալու կազմակերպություններին և ազդեցություն ունենալ որոշումների վրա։
7. Անձնական ազատություն և անվտանգություն՝
   Հաշմանդամ անձանց իրավունքները պետք է պաշտպանված լինեն բռնությունից, շահագործումից և անտեսումից։

📘 Միջազգային փաստաթղթեր

• ՄԱԿ-ի Հաշմանդամ անձանց իրավունքների կոնվենցիա (CRPD)՝
  Ամենակարևոր միջազգային փաստաթուղթը, որը հաստատում է հաշմանդամների իրավունքների ամբողջական շրջանակը։

Հայաստանն այս կոնվենցիան վավերացրել է 2010 թվականին, և այն պարտավորեցնող է պետության համար։

1. Արոմորֆոզ (Aramorphosis / Aromorphosis)

Սա էվոլյուցիայի այն ուղին է, որով օրգանիզմը ձեռք է բերում նոր, ավելի բարդ կառուցվածքներ, որոնք բարձրացնում են նրա ընդհանուր կենսագործունեության մակարդակը։
Օրինակներ՝

• Անոթավոր բույսերի առաջացումը բույսերի էվոլյուցիայի մեջ։
• Կենդանիների մոտ արյան շրջանառության համակարգի զարգացումը։
• Փոքր ուղեղից դեպի զարգացած ուղեղ անցումը կաթնասունների մոտ։

2. Իդիոադապտացիա (Idioadaptation / Idioadaptation)

Սա օրգանիզմի հարմարվողականությունն է իր կենսապայմաններին՝ առանց կառուցվածքային բարդության էական փոփոխության։
Օրինակներ՝

• Թռչունների կտուցի ձևերի տարբերակներ՝ կախված սննդակարգից։
• Ոչ թունավոր օձերի գունավորում, որը նման է թունավորներին (միմիկրիա)։

3. Դեգեներացիա (Degeneration)

Սա այն դեպքում է, երբ օրգանիզմները կորցնում են որոշ բարդ կառուցվածքներ կամ ֆունկցիաներ՝ ավելի պարզ կյանքին հարմարվելու համար։
Օրինակներ՝

• Մակաբույծ որդերը հաճախ կորցնում են մարսողական համակարգը։
• Կույր ձկներ քարանձավներում՝ տեսողության ապաճում։

1-3)10³

2-3)

3-2)

4-2)

5-3)12

6-2)

9-1)

10-3)

11-3)

12-

Աղջիկների և տղաների իրավունքները պետք է հավասար լինեն՝ անկախ սեռից, ինչպես նշված է Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում և շատ երկրների Սահմանադրություններում։ Նրանցից յուրաքանչյուրը ունի նույն իրավունքները՝ առանց խտրականության։

Ահա մի քանի հիմնական իրավունք, որոնք ունեն և՛ աղջիկները, և՛ տղաները.

1. Կրթության իրավունք – յուրաքանչյուր երեխա, անկախ սեռից, ունի կրթություն ստանալու իրավունք։
2. Առողջապահության իրավունք – բոլոր երեխաները պետք է ստանան անհրաժեշտ բուժօգնություն։
3. Անվտանգության և պաշտպանված լինելու իրավունք – ոչ ոք չի կարող բռնություն գործադրել երեխայի նկատմամբ։
4. Ազատ արտահայտման իրավունք – երեխաները կարող են արտահայտել իրենց կարծիքը և լսելի լինել։
5. Խտրականությունից զերծ լինելու իրավունք – ոչ ոք չի կարող գերադասվել կամ անտեսվել սեռի պատճառով։
6. Անձնական կյանքի և ինքնության իրավունք – երեխաները պետք է ունենան իրենց ինքնության և արժանապատվության պաշտպանություն։

Այնուամենայնիվ, որոշ հասարակություններում դեռևս առկա են սեռային անհավասարություններ, ինչպիսիք են աղջիկների՝ կրթության սահմանափակ հնարավորությունները կամ տղաների նկատմամբ սպասվող «ուժեղ» լինելու պահանջները։ Այդպիսի կարծրատիպերը խանգարում են երկու սեռերի լիարժեք զարգացմանը։

8)Պատասխան: 2√3 միավոր, մոտավորապես 3.46 միավոր

9)

Պատասխան: 6√3միավոր, մոտավորապես 10.39 միավոր

10)

11)Պատասխան: d² = 1

Խոնարարդի ծավալը 125 է

1) Պանել՝ խորանարդի կողի երկարությանը:

2) Գանել խորանարդի լրիվ մակերևույթի մակեր

3) հանել խորանարդի անկյունագծի երկարության քառակուսին:

Խորանարդի ծավալը 64 է

1) Գտնել խորանարդի կողի երկարությունը

2) Գանել խորանարդի լրիվ մակերևույթի մակերեսը

3) Գանալ խորանարդի անկյունագծի երկարության քառակուսին

Պատասխաններ՝

1. a=5
2. S=150

2)a=4

S=96

4)

a=3

Անկյունագծի քառակուսին՝ 27

Լրիվ մակերեսը՝ 54

5)a=6.6

S=261.36

6)

3. Կարդա՛ , դիտի՛ ր և սովորի՛ ր մենիմաստ և բազմիմաստ բառերին 
Գրի՛ր հետևյալ բառերի բոլոր իմաստները: Մի քանի բազմիմաստ բառ էլ մտածի՛ր դու:
 մարտ —
կետ-
խնդիր-
խորհուրդ-
քանոն-
ներշնչել-
դատարկ-
խնամի-
գլուխ-

Մարտ

• Բառացի իմաստով՝ զինված պայքար, ճակատամարտ (օրինակ՝ մարտադաշտ, մարտիկ)։
• Փոխաբերական իմաստով՝ ցանկացած կենդանի պայքար որևէ բանի համար (օրինակ՝ կյանքի մարտ, գաղափարների մարտ)։
• «Մարտ» նաև տարվա ամիս է՝ մարտ ամիս։

---

2. Կետ

• Գրաֆիկական նշան՝ ․ (պարբերության վերջում, արտահայտությունների բաժանման նշան)։
• Վայրը, նշված տարածքում (օրինակ՝ հանդիպման կետ, վաճառքի կետ)։
• Ջրային կաթնասուն կենդանի։
• Մաթեմատիկայում՝ անվերջ փոքր կետային մարմին։
• Լեզվաբանորեն՝ հնչյունաբանական դիրք։

---

3. Խնդիր

• Լուծում պահանջող առարկայական հարց կամ բանալի հարցադրում։
• Տրամաբանական կամ մաթեմատիկական վարժություն։
• Փոխաբերաբար՝ դժվարություն, խոչընդոտ (օրինակ՝ մեր առջև խնդիրներ կան)։

---

4. Խորհուրդ

• Խելամիտ առաջարկություն, ուղղություն տալու խոսք (օրինակ՝ լսիր իմ խորհուրդը)։
• Մարմին, կազմ՝ քննարկումների, որոշումների նպատակով (օրինակ՝ դպրոցի խորհուրդ, Ազգային խորհուրդ)։
• Փոխաբերաբար՝ թաքուն, խորիմաստ նշան կամ մտադրություն։

---

5. Քանոն

• Գծագրման գործիք (սովորաբար ուղիղ, չափման համար)։
• Կանոն, օրենք կամ սահմանված կարգ՝ հետևելու համար (օրինակ՝ գրելու քանոն, դպրոցական կարգ ու քանոն)։

---

6. Ներշնչել

• Բառացի իմաստով՝ ներս շնչել, օդ քաշել (հնացած, բժշկական իմաստով)։
• Փոխաբերական իմաստով՝ ոգեշնչել, ոգի տալ, գաղափար տալ ստեղծագործության, գործի համար (օրինակ՝ նա ինձ ներշնչեց գրել բանաստեղծություն)։

---

7. Դատարկ

• Ոչինչ չպարունակող, բացարձակապես զուրկ բովանդակությունից (օրինակ՝ դատարկ շիշ, դատարկ սենյակ)։
• Անիմաստ, զուրկ արժեքից կամ խորքից (օրինակ՝ դատարկ խոսքեր, դատարկ հայացք)։

---

8. Խնամի

• Բառացի՝ հարազատների միջեւ կապ ունեցող անձ՝ ամուսնական կապով։
• Տեսակ «ծանոթի» կամ ընտանիքին մոտ մարդու իմաստով (փոխաբերաբար՝ կապ ունեցող մարդ, մտերիմ շրջապատից)։

---

9. Գլուխ

• Մարդու կամ կենդանու մարմնի վերին մաս, գլխամաշկով ու դեմքով։
• Գրքի, պատմվածքի կամ թեմայի բաժին։
• Փոխաբերաբար՝ խելք, կարողություն (օրինակ՝ խելացի գլուխ է)։
• Հաջորդականություն, հերթական մաս (օրինակ՝ նոր գլուխ ենք բացում կյանքում)։

---

Բազմիմաստ բառեր իմ կողմից՝

Աչք

• Տեսողության օրգան։
• Փոխաբերական իմաստով՝ ուշադրություն (օրինակ՝ աչք ունենալ ինչ-որ բանի վրա), նախանձ։
• Սուր ընկալունակություն (օրինակ՝ նկարչի աչք)։

Լեզու

• Մարմնի մի մաս։
• Խոսքի, հաղորդակցության միջոց։
• Ծաղր, վիրավորական խոսք (օրինակ՝ չար լեզու)։

Ճամփա

• Ֆիզիկական ճանապարհ։
• Կյանքի ուղի, ընթացք (օրինակ՝ ընտրեց դժվար ճամփա)։

4. Տուն բազմիմաստ բառը նախադասությունների մեջ գործածի՛ր քեզ հայտնի բոլոր իմաստներով: Ընդգծի՛ր այն նախադասությունները, որտեղ այն փոխաբերական իմաստով է գործածված:

Մենք նոր տուն ենք գնել քաղաքից դուրս՝ բնության գրկում։

Նրա տունը մեծ այգի ունի և հին հայկական է հիշեցնում։

Նաիր տունն էր թողել, բայց սրտում միշտ կրում էր իր անցյալը։

Այս գրականությունը պատկանում է արևմտահայ գրականության տանը։

Երեխաներն արդեն տուն են գնում՝ դպրոցն ավարտելուց հետո։

Այս կազմակերպությունը դարձել է իր աշխատակիցների համար իսկական տուն՝ ջերմ մթնոլորտով։

Նրա խոսքերի մեջ զգացվում էր կարոտ՝ դեպի մի տուն, որը ոչ թե շենք էր, այլ սեր, ջերմություն ու հուշեր։