Տավուշի մարզը հարուստ է պատմամշակութային ժառանգությամբ, որը ներառում է տարբեր ժամանակաշրջանների և մշակույթների արձանագրություններ: Մի քանի նշանավոր կենտրոններ են՝

1.Դավիթ Բեկի բերդ — այս բերդը պատմական նշանակություն ունի և գտնվում է Տավուշի սահմանի մոտ: Այն դարձել է հայ ազատագրական պայքարի խորհրդանիշ։

Մեծ Հայքի Սյունյաց աշխարհի Ծղուկ գավառի Որոտնաբերդը կամ Դավիթ Բեկի բերդը Սյունիքի միջնադարյան պաշտպանական կառուցվածքների մեջ կարևոր տեղ է գրավել և նշանակալից է նրա դերը Սյունիքի XVIII դ. ազգային –ազատագրական պայքարում: Դեռևս V դ. հայտնի այս նշանավոր և անառիկ ամրոցը, որը զբաղեցնում էր 11,5 հա տարածք, գտնվում է Որոտան գյուղից հարավարևմուտք, Որոտան գետի աջափնյա անմատչելի լեռնաբազուկի վրա: V դ. պատմիչ Եղիշեն Որոտնաբերդը հիշատակել է 450 թ. Վարդանանց ազատագրած բերդերի և ավանների շարքում: Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի՝ Որոտնաբերդը Սյունիքի նշանավոր բերդերից էր և 1084-1094 թթ. պատկանել է Սյունիքի թագավոր Սենեքերիմին: Բազմիցս ենթարկվելով թուրք-սելջուկների ասպատակություններին՝ 115 տարի մնացել է նրանց իշխանության ներքո և միայն 1211 թ., Սմբատ իշխանի ջանքերով, Որոտնաբերդը ազատագրվել է և դարձել Օրբելյանների տիրույթը, որը, սակայն, 1407 թ. զավթել է Կարա-Յուսուֆ բռնակալը: Բերդը ավերվել է 1487 թ. կործանիչ երկրաշարժից, հետագա տարիներին այն վերականգնվել է և շրջակա տարածքների համար կարևոր դերակատարում ունեցել: Որոտնաբերդի մասին նորից հիշատակվում է Սյունիքի ազատագրական շարժման համատեքստում, երբ 1725 թ. Դավիթ Բեկը իր փոքրաթիվ զորքով, բայց հմուտ մարտավարության շնորհիվ կարողացել է պաշարել և ազատագրել Որոտնաբերդը: XIX դ. այն այլևս չի հիշատակվում որպես կանգուն բերդ:

2.Գուգարքի վանք — պատմական և ճարտարապետական հետաքրքրաշարժ վանք, որը շինվել է միջնադարում։
վանք — հայտնի է իր հին մատուռներով և գեղեցիկ բնապատկերներով:1

Գուգարք, Մեծ Հայքի տասներեքերորդ նահանգը։ Հույն պատմիչները հիշատակում են Գոգարենե անվանաձևով։ Ունի էթնիկական ծագում[փա՞ստ]։ Արևելքից սահմանակից է եղել Ուտիք, հարավից՝ Այրարատ, արևմուտքից՝ Տայք նահանգներին, հյուսիսից՝ Վիրքին։ Գուգարքը մթա VIII դ մտել է Ուրարտական, մթա IV-II դդ՝ Երվանդունիների հայկական պետության կազմի մեջ։ Արտաշեսյան և Արշակունի թագավորների ժամանակ Գուգարքը Մեծ Հայքի չորս սահմանապահ բդեշխություններից մեկն էր։ 387–ին, Բյուզանդիայի և Իրանի միջև Մեծ Հայքի բաժանմամբ Գուգարքը, բացառությամբ Տաշիր գավառի, միացվեց Վիրքին։ Գուգարքի կազմում էին Ձորոփոր, Կողբոփոր, Ծոբոփոր, Տաշիր, Թռեղք, Կանգարք, Արդահան, Վերին Ջավախք և Կղարջք գավառները։

3.Խաչեն վանքը — միանգամից պատմական և կրոնական կարևոր կենտրոն, որը համարվում է Տավուշի մարզի գեղեցիկ վայրերից մեկը:

Խաչեն վանքը գտնվում է Հայաստանի Գեղարքունիքի մարզում, Կոտայքի ու Վայոց ձորի մարզերի սահմանին։ Այն հայտնի է իր գեղեցիկ բնությամբ, պատմական ու ճարտարապետական արժեքով։ Վանքը հիմնադրվել է միջնադարից և իրենից ներկայացնում է համալիր, որում ընդգրկված են բազմաթիվ եկեղեցիներ ու այլ կառույցներ։

Խաչեն վանքի տեսարժան վայրերից մեկը Գևորգ Մարզպետիկի մատուռն է, որը բնորոշ է հայկական եկեղեցական ճարտարապետությանը։ Վանքը նաև հոգևոր կարևորություն ունի, քանի որ այնտեղ պահպանվում են միջնադարյան բազմաթիվ ձեռագրեր և այլ մշակութային արժեքներ։

4.Աղստևի եկեղեցին — միջնադարյան ճարտարապետության հետաքրքիր օրինակ, որը գտնվում է բնական գեղեցիկ միջավայրում։

Եկեղեցին կառուցված է կրաշաղախից և ունի քառակի սյուներով ուղղանկյուն հատակագիծ։ Դրա առանձնահատկությունն է, որ իր ճարտարապետական ձևերը և զարդարումներն отражают հայ ժողովրդական արվեստի և ճարտարապետության ազդեցությունը։

Աղստևի եկեղեցին վերականգնվել է և այսօր ծառայություն է մատուցում, իսկ նրա շրջապատը համարվում է գրավիչ զբոսաշրջային վայր, որտեղ կարելի է տեսնել ինչպես եկեղեցական, այնպես էլ պատմական արժեքներ։


5.Քարվաճառի ավերակներ — այս տեղամասը հիշեցնում է պատմական կարևոր իրադարձությունների մասին։

Քարվաճառի ավերակները գտնվում են Արցախում, Քարվաճառի շրջանում (ներկաիս՝ Ոսկե դաշտի շրջակայքում), և դրանք ներկայացնում են պատմական նշանակություն ունեցող շինություններ, որոնք կիսաուռած են պատերազմների ու ժամանակի ազդեցության պատճառով։

Այս ավերակները ներառում են տարբեր ժամանակահատվածների ճարտարապետական կառույցներ, որոնք արտահայտում են Հայաստանի միջնադարյան ճարտարապետության ավանդույթները։ Նրանց թվում կան եկեղեցիներ, մատուռներ ու այլ մշակութային կառույցներ։

Քարվաճառի ավերակները նաև կապված են տեղական պատմության, ավանդույթների և մշակույթի հետ, ու դրանք ներկայացնում են տարածաշրջանի պատմական ժառանգությունը։

6.Բերդեր և ամրություններ — մարզում կան բազմաթիվ բերդեր, որոնք պատմում են հին ժամանակների ռազմական գործողությունների մասին:

Հաղարծինը

Հաղարծինը գտնվում է Դիլիջանից 18 կիլոմետր հեռու, Իջևան տանող խճուղուց մոտ յոթ կիլոմետր հեռավորության վրա։ Հարավային կողմում գտնվող ձորակում հոսում է Հաղարծին գետակը, իսկ արևելյանով՝ Մեծ Աղբյուրը։

   Հաղարծինի համալիրի կազմում են երեք եկեղեցի՝ ս. Աստվածածին, ս. Գրիգոր և ս. Ստեփանոս։ Հուշարձանախմբի մեջ մտնում է նաև հայկական ինքնատիպ մի հոյակապ սեղանատուն, երկու գավիթ։ Վանքի տարածքում, հուշարձանների գլխավոր խմբից արևելք, ժայռալանջին աղոթարաններ են, գեղաքանդակ խաչքարեր։

   Սուրբ Աստվածածնի տաճարը բավականին բարձր շինություն է։ Հատակագծում ունի խաչի տեսք։ Կառուցված է հայկական գմբեթավոր տաճարի ոճով, բարձրանում է չորս կամարներով, առանց սյունաշարի։ Կառուցված է 1071 թվականին։ Վերակառուցվել է 1281 թվականին։ Ավելի լավ է պահպանվել և ս. Աստվածածին եկեղեցին։ Ընդ որում մյուս երկուսը խախտված վիճակում են։

   Ս. Գրիգոր եկեղեցին կառուցվել է 10—11-րդ դարում: Ի խճ սկ գավիթը՝ 13-րդ դարում։

  Ս. Ստեփանոս եկեղեցին կառուցվել է 1244 թվականին, որը ինքնին ս. Աստվածածին եկեղեցու փոքրածավալն է և գտնվում է նրանից աջ։

  Նշանավոր է նաև Սեղանատունը, որը կառուցվել է 1248 թվականին, Մինաս ճարտարապետի կողմից։ Վերևում գտնվում են երկու գմբեթ, որոնք լուսավորում են սեղանատունը և հիշեցնում են հայկական ազգային երդիկները։ Ճշմարիտ է ասված, որ Հաղարծինի սեղանատունը իրոք որ հայկական դասական աշխարհիկ ճարտարապետության գլուխգործոց է, թե՛ ծածկի կոնստրուկցիայով և թե՛ ներքին տարածության կազմակերպումով։

Հաղարծինի վանքային համալիրը բնության և ճարտարապետության մի սքանչելի ներդաշնակություն է։

ԳՈՇԱՎԱՆՔ

Տավուշի մարզի Գոշ գյուղում՝ Գետիկ գետի վտակի ափին է գտնվում 12-13-րդ դդ. Կրոնական, կրթական և մշակութային նշանավոր կենտրոններից մեկը՝ Նոր Գետիկ (Գոշավանք) վանքային համալիրը: Գոշավանք (Նոր Գետիկ վանք) անունն ստացել է 1213 թ-ին` Մխիթար Գոշի պատվին, ով 1188 թ-ին, իշխան Իվանե Զաքարյանի աջակցությամբ, հիմնադրել է վանքը: Այն ունեցել է վարժարան, համալսարան ու ճեմարան, վանքում նաև ընդօրինակվել, գրվել և պահվել են բազմաթիվ ձեռագրեր:
Ճարտարապետական համալիրում պահպանվել են 2 եկեղեցի, գավիթը, 2 մատուռ, երկհարկ գրատուն-զանգակատունը՝ կից ժամատան մնացորդներով, խաչքարեր, փոքր շինությունների հիմքեր: Ըստ արձանագրությունների և պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցու վկայության` կառույցների մի մասի՝ Սբ Աստվածածին եկեղեցու, գավթի և Սբ Հռիփսիմե մատուռի ճարտարապետը Մխիթար Հյուսնն է:
Գոշավանքում կրթվել և գործել են հայ մշակույթի նշանավոր գործիչներ Վանական Վարդապետը, Կիրակոս Գանձակեցին, որոնց հիմնադրած դպրոցներում շարունակվել են Գոշավանքի կրթամշակութային ավանդույթները:

Մակարավանք

Մակարավանք միջնադարյան վանքային համալիրը գտնվում է Տավուշի մարզի Աչաջուր գյուղից 3 կմ հարավ-արևմուտք, Պայտաթափ լեռան լանջին։
Գլխավոր եկեղեցին, ըստ նրանից հարավ կանգնեցված խաչքարի արձանագրության, կառուցվել է 1205թ.-ին։ Արտաքինից ուղղանկյուն, ներսից խաչաձև, խորանի երկու կողմերում երկհարկ ավանդատներով գմբեթավոր հորինվածք ունի` կառուցված վարդագույն անդեզիտի սրբատաշ քարերով (հյուսիս-արևմտյան խորշը հետագայում վերակառուցվել է ավանդատան)։
Մակարավանքի երկրորդ` հնագույն եկեղեցին (X-XI դդ.) համալիրի հյուսիս-արևելքում է, կառուցված է կիսամշակ կարմրավուն տուֆի խոշոր քարերով, իսկ XIIIդ. վերակառուցված ծածկը և գմբեթը` նույն տուֆի սրբատաշ քարերով։
Մակարավանքի գավիթը (1207թ.), որ արևելքից կից է հնագույն եկեղեցուն, իսկ հարավից` գլխավորին, գրեթե քառակուսի հատակագծով, չորս սյուներով կենտրոնակազմ հորինվածք ունի, կառուցված է վարդագույն անդեզիտի սրբատաշ քարերով։ Գմբեթի հիմքի սալերին կան գավթի շինարար վարպետների անունների սկզբնատառերը։
Գավթի և համալիրի հնագույն եկեղեցու հյուսիս-արևելյան անկյունում պահպանվել են ուղղանկյուն հատակագծով, սպիտակավուն քարով շինված նշխարատան (XIIIդ.) պատերը։
Համալիրի արևելյան մասում կանգուն է վարդագույն և կարմրավուն անդեզիտի սրբատաշ խոշոր քարերով շինված, ներքուստ խաչաձև (եռաբսիդ, արևմուտքում ուղղանկյուն թևով), արտաքուստ ութանիստ (գետնախարիսխը շրջանաձև է) կենտրոնագմբեթ հորինվածքով Ս.Աստվածածին եկեղեցին, որը կառուցել է Մակարավանքի առաջնորդ Հովհաննեսը` 1198թ.-ին։ Եկեղեցուն հյուսիսից կից է փոքրիկ, կիսավեր, թաղածածկ մատուռ։
Մակարավանքի համալիրը իր զարդաքանդակների ինքնատիպությամբ, հարստությամբ և բազմազանությամբ դասվում է Ախթամարի, Բղենո Նորավանքի, Գանձասարի շարքին և կարևոր տեղ գրավում հայ ճարտարապետության մեջ։

Կապտավանք

Կապտավանքը գտնվում է Տավուշի մարզի Չինչին գյուղից հարավ-արևմուտք, անտառապատ լեռան լանջին:
Այն ներքուստ խաչաձև, արտաքուստ ուղանկյուն, չորս անկյուններում ավանդատներով, գմբեթավոր հորինվածք ունի: Մուտքերը հարավից և արևմուտքից են: Կառուցված է կոպիտ տաշված ֆելզիտից: Գմբեթի թմբուկի վերին շարքի և քիվի վրա որպես զարդաքանդակ փորագրված են խաչեր:
Չինչին գյուղի շրջակայքում պահպանվել են խաչքարեր (XIII-XVIIդդ.), գյուղատեղիներ, եկեղեցիներ, գերեզմանոցներ (XIII-XVIIդդ.), քարայրեր, ամրոց:

Լաստիվեր քարանձավ

(Անապատ)
Ենոքավան գյուղը գտնվում է Իջևանից 10կմ հեռավորության վրա: Ենոքավանից 3կմ հեռավորության վրա Խաչաղբյուր գետի հիասքանչ ձորում է գտնվում Լաստիվեր-անապատ երկհարկ քարանձավը:
Քարանձավում, XIII-XIVդդ. մոնղոլական արշավանքների ժամանակ, իր ապաստանն էր գտել տեղի բնակչությունը:
Քարանձավը գտնվում է ձորի գրեթե ուղղաձիգ լանջի վրա: Նրան հասնելու համար մարդիկ ստիպված էին կառուցել աստիճան` մեկը մյուսի վրա շարված գերաններից: Կառույցը նմանվում էր լաստի, և այդ պատճառով քարանձավը մնաց ժողովրդի հիշողության մեջ «Լաստիվեր» անունով:
Սենյակների պատերին ոմն նկարիչ թողել է գեղեցիկ խորաքանդակ: Կարելի է նկատել, որ այն պատկերում է հարսանիք: Հեղինակը ստեղծում էր այդ գլուխգործոցները քարանձավում ճգնավորի կյանքով ապրելու ժամանակ: Այդ պատճառով քարանձավը հիշատակվում է նաև «Անապատ» անունով: Ձորի ներքևում աղմկում է մի հիասքանչ ջրվեժ, որը տեղանքի բնության անբաժանելի մասն է կազմում:

Դեղձնուտի վանք

(XII-XIII դդ.)
Դեղձնուտի վանքը գտնվում է Տավուշի մարզի Կիրանց (Գետաշեն) գյուղից մոտ 15կմ հարավ-արևելք, անտառի խորքում։
Համալիրը բաղկացած է եկեղեցուց, գավթից և մատուռից։ Շուրջը հին բնակավայրի ավերակներ են և գերեզմանոց։ Եկեղեցին կառուցված է սրբատաշ մուգ վարդագույն տուֆով, ունի «գմբեթավոր դահլիճի» հորինվածք։ Աբսիդի երկու կողմերում կան երկհարկանի ավանդատներ, որոնց երկրորդ հարկի մուտքերը բեմից են։ Պատերը դրսից մշակված են հարդարանքով հարուստ որմնակամարաշարով։ Գավիթը շինված է նույն քարից, ունի համարյա քառակուսի հատակագիծ։ Պատկանում է «կենտրոնակազմ, խաչվող կամարներին դրվող ծածկով» գավիթների տիպին և ունի XIIIդ. նվիրատվական արձանագրություններ:

Ջուխտակ վանք

Ջուխտակ վանք

Ջուխտակ վանքը գտնվում է Դիլիջանից 3 կմ հյուսիս-արևմուտք՝ Դիլիջան-Վանաձոր ճանապարհի աջ կողմում՝ անտառապատ բլրի լանջին։Վանքը բաղկացած է երկու առանձին եկեղեցիներից՝ Սուրբ Աստվածածին և Սուրբ Գրիգոր, և շուրջը տարածված գերեզմանոցից։ Ջուխտակ վանքը հիմնադրվել է 11-12 դարերում։ Ջուխտակ վանք անվանումը ժողովրդական է («Ջուխտ»’ նշանակում է զույգ):Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կառուցվել է 11-րդ դարում։ կենտրոնագմբեթ, որմնամույթերի վրա հենվող 4 կամարով, սրբատաշ քարերով, միջին մեծության (9,7X7,5 մ) շինություն է։ Գտնվում է Աստվածածին եկեղեցուց 15 մ արևելք։ Նրա ավանդատները ձևավորված են նրբաքանդակ, բարձրաճաշակ զարդանախշերով։ Վարպետորեն կերտված եկեղեցու արևմտյան մուտքի բարավորին փորագրված գրերից կարելի է ենթադրել, որ Սուրբ Գրիգորը ավելի վաղ է կառուցվել քան Սուրբ Աստվածածինը։ Սուրբ Աստվածածինը ճարտարապետ Սարգսի մտահղացմամբ կառուցվել է 1201 թ.-ին վանքի առաջնորդ Հայրապետի նախաձեռնությամբ։ Այն դեղնավուն, բազմերանգ ֆելզիտի սրբատաշ քարերով շինված քառանկյունի հատակագծով, միանավ բազիլիկի տիպի թաղակապ, երկթեք տանի֊քով շինություն է(8,6X6,4 մ)։ Եկեղեցիների վրա կան քանդակներ, վիմագրեր, որոնցից մեկը գտնվում է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու կիսակլոր ճակատակալ քարի վրա: Հիշատակվում են նաև Պետրոսի վանք և Գիշերավանք անվանումները։ Վանքի տարածքում նշմարվում են օժանդակ շինությունների հետքեր։ Երկու եկեղեցիների շուրջ տարածված է միջնադարյան գերեզմանոցը իր յուրահատուկ տապանաքարերով։