Ա) Դուք էք լոյս աշխարհի։        (Մատթէոս Ե, 14)

Դուգեք աշծշխարի լույսը

Բ) Ոչ  յագեսցի ակն տեսանելով, եւ ոչ լցցի ունկն լսելով։   (Ժողովող

Չի հարգենա աչք տեսնելով,չի լցվի ականջը լսելով

Գ) Գովեսցէ զքեզ ընկերն եւ մի՛ քո բերան, օտարն, եւ մ՛ի քո շրթունք։ (Առակք ԻԷ, 2)

Ավել լավ է գովա քեզ ընկերտ քան դու

Դ) Որ հատուցանէ չար փոխանակ բարւոյ, չար ի տանէ նորա մի պակասեսցէ։

Ով չար հատուցումե չարըվ նրա տնից չի կորցի

Թ) Ոչ ոք կարէ երկուց տերանց ծառայել. կամ զմին ատիցէ եւ զմիւսն սիրիցէ, կամ զմին մեծարիցէ եւ զմիւսն արհամարհիցէ։                                     

ոչ վոք չի կարող իրենց տիրոցը ծառայել

վ

98. դաասարանում

a)(5a+3)-(a-b)= 5a+3-a-b=4a+3-b

b)(3x-1)-(y-2x)=3x-1-y+2x=5x-1-y

g)(2a+b)-(a+2b)=2a+a=3a 2b+b=3b

d)x-2y-2x-4)=3x+7y

Տանը

a)5a² -4a-2a²+5a=14a + 9a

b)(3x-5x³)-(7x³-4x)=36x -7x

g)(a+b+c)+(a-b+c)=+2a -2b + 2c

d)(x-y+n)+(x-y-n)= 2x +2y -2n

e)(7a-3b)-(5a+3b)-(a+5b)=7a+5a+a=13a -11b

z)(8x-5)+(3x-7)-(9x+11)=8x +3x+9x=21x + +23

92. Ա)0,5+1,7+1,2=3,4

բ)7+5=12 17-12=5

գ)8,3+2,7=11 11+4=15

դ)7-5 17-2=15

ե)1,6+1,7=3,3 3,3-2=3,1

զ)2,8+1,1=3,9 1,1=3,9

է)20,5-10,7=9,8 9,8-5,7=4,1

94.Ա)5a(a+1)=4a-1

բ)x-(6x-5)=5x+5

գ)2a-(7a+5)-2a-7a-5

դ)7-4x+(2x-1)=7-4x+2x-1

ե)a+(a+1)=2a+1

զ)(x-1)+6=x+5

է)3m-(5n+2m)=3m-5n-2m=m-5h

չափել ֆիզիկական մեծություն նշանակումե այն համաեատել նույնատիպ

• Որպես երկարության չափման հիմնական միավոր ընդունված է 1 մետրը(1մ): Գիտության զարգացման ընթացքում մի քանի անգամ փոխվել է մետրի ընտրությունը: 
• 2 տարբեր մետաղների` պլատինի և իրիդիումի համաձուլվածքից պատրաստված հատուկ ձև ունեցող ձողի վրա արված 2 խազերի միջև ընկած հեռավորությունը 1մ. պայմանական ընդունել են որպես երկարության չափանմուշ : Այն պահվում է Ֆրանսիայի Սևր քաղաքում` Չափերի և կշիռների միջազգային բյուրոյում:
• Բոլոր պետությունները ստացել են այդ միակ և ընդհանուր չափանմուշի պատճենները, որոնց հետ համեմատելով էլ պատրաստվում են այն բազմապիսի մետրերը, որորոնք օգտագործում ենք չափումներ կատարելիս:  

Ծավալը մարմինի զբախվեցված տեղն է։Որպես ծավալների չափման հիմնական միավոր պայնավորվելեն ընդունել այնպեսի խորանարդի ծավալը վրի յուրաքաչյուր կողմ հավազար է 1մ։Այդ միավորը կոչվում է 1մ խորանարդ կամ 1 խորանարդ մետր , գրվում է 1մ³

  

բՆԱկՉՈՒԹՅԱՆ վեՐԱՐտԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆը
Երկրագնդի վրա մշտապես փոփոխվում, այսինքն` նորացվում ու հերթափոխվում են
մարդկանց սերունդները: Ենթադրվում է, որ մարդկության գոյության ամբողջ ժամանակա-
հատվածում ծնվել է շուրջ 81մլրդ մարդ, մահացել է մոտ 74 մլրդ, ներկայումս ապրում է 7 մլրդ:
Ծնելիության եւ մահացության հետեւանքով բնակչության սերունդների նորացման եւ
հերթափոխման գործընթացը անվանում են բնակչության վերարտադրություն: Աշխարհի
բնակչության վերարտադրության գործընթացը տեղի է ունենում բացառապես բնակչության
բնական շարժի միջոցով: բնակչության բնական շարժը բնակչության թվի փոփոխությունն է
(աճը կամ նվազումը), որը տեղի է ունենում բնական եղանակով՝ ծննդի ու մահի հետեւանքով։
Բնակչության բնական վերարտադրության (շարժի) ցուցանիշներն են՝ ծնելիությունը, մահա-
ցությունը եւ դրանց տարբերությունը` բնական աճը: Դրանք հաշվարկվում են ինչպես բացար-
ձակ ցուցանիշներով (ծնվածների եւ մահացածների թվով),այնպես էլ հարաբերական ցուցա-
նիշներով` տոկոսներով (%, յուրաքանչյուր 100 մարդու հաշվով) կամ պրոմիլեներով (‰, յու-
րաքանչյուր 1000 մարդու հաշվով)։
Ի տարբերություն ամբողջ աշխարհի, առանձին երկրների եւ տարածաշրջանների բնակ-
չության թվի աճը եւ սերունդների հերթափոխումն ու նորացումը տեղի են ունենում ոչ միայն
բնական շարժի, այլ նաեւ մեխանիկական շարժի հաշվին: Այսինքն` տվյալ երկիր կամ տարա-
ծաշրջան ժամանածների եւ այնտեղից մեկնածների թվաքանակների տարբերության արդյուն-
քում փոփոխվում են դրանց բնակչության թիվը, բնական շարժի եւ կազմի ցուցանիշները:
Երկրների գերակշիռ մասում բնակչության թվի աճի հիմնական աղբյուրը բնական շարժն
է, այսինքն` ծնելիության եւ մահացության տարբերությունը (բնական աճը): Բնակչության
բնական շարժի ցուցանիշների վրա վճռական ազդեցություն են գործում մարդկանց կյանքի
սոցիալ-տնտեսական պայմանները:
Ծնելիության մակարդակը պայմանավորված է բնակչության բարեկեցությամբ, կրթվածու-
թյամբ, հասարակության մեջ կնոջ դերով, բնակչության սեռատարիքային կազմով, ազգային
ավանդույթներով, կրոնով։ Մասնավորապես, բարձր ծնելիություն է խրախուսում մահմեդական
կրոնը։
Որպես կանոն, բնակչության կրթական եւ մշակութային մակարդակի բարձրացման,
քաղաքային բնակչության թվի ավելացման, տնտեսության մեջ կանանց ակտիվ ներգրավման,
բնակչության ծերացման, երեխաների կրթության ու դաստիարակության վրա կատարվող
ծախսերի աճին զուգընթաց ծնելիությունը նվազում է։ Այսինքն` քաղաքներում ապրող, բարձր
կրթական ու մշակութային մակարդակ ունեցող, աշխատող եւ ուշ ամուսնացող կանանց
ընտանիքներում երեխաների թիվն ավելի փոքր է, քան գյուղական վայրերում ապրող չքավոր
ու ցածր կրթական մակարդակ ունեցող եւ վաղ ամուսնացող կանանց ընտանիքներում:
Մահացության մակարդակն ամենից առաջ կախված է մարդկանց կյանքի նյութական
պայմաններից, նրանց սննդից, աշխատանքի բնույթից, կենցաղից, սանիտարահիգիենիկ
պայմաններից, առողջապահության մակարդակից։
Այսպիսով, բնակչության վերարտադրության վրա ազդում են ինչպես բնական-
կենսաբանական, այնպես էլ տնտեսական, մշակութային, հոգեբանական գործոնները: Թեեւ
ծնունդը եւ մահը իրենց էությամբ կենսաբանական գործընթացներ են, սակայն դրանց վրա
որոշիչ ազդեցություն են թողնում հասարակական գործոններն ու պայմանները:
Ծնելիության ու մահացության ցուցանիշների տարբերությամբ պայմանավորված է
բնակչության բնական վերարտադրության ռեժիմը (վարքը): Առանձնացնում են բնակչության
վերարտադրության երեք ռեժիմ՝ պարզ, ընդլայնված եւ նեղացված։

2
Պարզ վերարտադրության դեպքում երբ ծնելիության եւ մահացության ցուցանիշները
հավասար են,այսինքն բնակչության թիվը չի փոփոխվում եւ բնական աճ չկա։
ընդլայնված վերարտադրության դեպքում ծնելիության ցուցանիշը գերազանցում է
մահացության ցուցանիշին, եւ տեղի է ունենում բնակչության թվի աճ։ Ամբողջ աշխարհում եւ
երկրների ճնշող մեծամասնությունում հաստատվել է բնակչության ընդլայնված վերար-
տադրություն։
Նեղացված վերարտադրության դեպքում մահացության ցուցանիշը գերազանցում է
ծնելիության ցուցանիշին, եւ բնակչության թիվը նվազում է։ Ներկայումս այդպիսի երեւույթ առկա
է Ռուսաստանում, Ուկրաինայում, Արեւելյան Եվրոպայի մի շարք այլ երկրներում։
Աշխարհի երկրներն ըստ բնակչության վերարտադրության ցուցանիշների կարելի է
բաժանել երկու հիմնական տիպերի։
Առաջին տիպին են պատկանում Եվրոպայի եւ Հյուսիսային Ամերիկայի տնտեսապես
զարգացած երկրները։ Այդ երկրներին բնորոշ է բնական աճի միջինից (1,1% կամ 11‰)
համեմատաբար ոչ բարձր ցուցանիշները։ Իսկ եվրոպական մի շարք երկրներում վերջին
տասնամյակներին բնակչության ծերացման եւ տնտեսական դժվարությունների հետեւանքով
նկատելիորեն պակասել է ծնելիությունը (միջին հաշվով մեկ ընտանիքում 1-2 երեխա),եւ մի
փոքր ավելացել է մահացությունը։ Դա նշանակում է, որ բնակչության բնական աճը
բացասական է (նեղացված վերարտադրություն), եւ արդյունքում տեղի է ունենում բնակչության
թվի նվազում` դեպոպուլյացիա։ Եթե նման վիճակը պահպանվում է երկար տարիներ, այն
ընդունված է գնահատել որպես ժողովրդագրական ճգնաժամ։
Բնակչության վերարտադրության երկրորդ տիպին են պատկանում Ասիայի, Աֆրիկայի եւ
Լատինական Ամերիկայի զարգացող երկրները։ Այդ երկրներին բնորոշ են ծնելիության եւ
բնական աճի միջինից բարձր ցուցանիշները եւ մահացության համեմատաբար ցածր կամ
չափավոր ցուցանիշներ (20‰-ից ոչ պակաս)։ Եթե այժմ աշխարհում միջին հաշվով մեկ
ընտանիքում հաշվվում է 3-4 երեխա, ապա Աֆրիկայի եւ Ասիայի հետամնաց ագրարային
երկրներում՝ 6-7 երեխա։
XX դ. երկրորդ կեսից սկսած, անկախություն նվաճելուց հետո, այդ երկրները հնարավոր-
ություն ստացան լայնորեն օգտագործել ժամանակակից առողջապահության նվաճումները՝
առաջին հերթին համաճարակային հիվանդությունների դեմ պայքարում։ Դա հանգեցրեց
մահացության զգալի կրճատման, իսկ ծնելիությունը մնաց նախկին՝ շատ բարձր մակարդակի
վրա։ Դրա հետեւանքով բնակչության վերարտադրության երկրորդ տիպի երկրներում XX դարի
երկրորդ կեսից տեղի ունեցավ բնակչության թվի կտրուկ` պայթյունանման աճ, որը ստացավ
«ժողովրդագրական պայթյուն» անվանումը։ Մեր օրերում այդ երկրներին բաժին է ընկնում
երկրագնդի բնակչության ընդհանուր թվի տարեկան աճի մոտ 90%-ը։
Որոշ մասնագետներ «ժողովրդագրական պայթյունը» համարում են մեծագույն աղետ,
քանի որ, նրանց կարծիքով, Երկրագունդն ի վիճակի չէ բավարարել բնակչության հարաճուն
պահանջները։ Սակայն, ինչպես արդեն նշվել է նախորդ դասում, գիտության ու տեխնիկայի
առաջընթացի, հողային ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործման պայմաններում մեր
մոլորակը կարող է կերակրել ավելի մեծ թվով բնակչության։
Ամեն մի պետություն ձգտում է կարգավորել իր բնակչության աճը, այսինքն վարում է
հատուկ ժողովրդագրական քաղաքականություն։
Ժողովրդագրական քաղաքականությունը վարչական, տնտեսական, քարոզչական եւ այլ
միջոցառումների համակարգ է, որոնց օգնությամբ պետությունն իր համար ցանկալի
ուղղությամբ ներգործում է բնակչության բնական շարժի (ամենից առաջ ծնելիության) վրա։

Բնակչության վերարտադրության առաջին տիպի երկրներում գերակշռում է բնակչության
բնական աճի բարձրացմանն ուղղված քաղաքականությունը։ Պետությունը խրախուսում է
բազմազավակությունը, նշանակում է նպաստներ, տալիս է տարբեր արտոնություններ։
Բնակչության վերարտադրության երկրորդ տիպի երկրների մեծ մասը վերջին
տասնամյակներին սկսել է իրականացնել բնակչության բնական աճի կրճատմանն ուղղված
ժողովրդագրական քաղաքականություն։ Առավել մեծ ջանքեր են գործադրել բնակչության թվով
աշխարհի երկու ամենախոշոր երկրները՝ Չինաստանը եւ Հնդկաստանը։ Չինաստանի
ժողովրդագրական քաղաքականության հիմնական կարգախոսն է` «Մեկ ընտանիք, մեկ
երեխա»: Այդ քաղաքականության իրականացումն արդեն տվել է մեծ արդյունք: Վերջին
քառասուն տարում Չինաստանի բնակչության բնական աճի ցուցանիշը 2,8 %-ից նվազել է
մինչեւ 0,4 %, այսինքն` յոթ անգամ: Սակայն Հնդկաստանում դեռեւս բնական աճը (1,5 %) բարձր

Հարցեր

1․ Բնակչության վերարտադրության վրա ի՞նչ գործոններ են ազդում։ Պարզ,ընդլայնված, նեղացված”

2․ Զարդացած և զարգացող երկրներում ի՞նչ ժողովրդագրական քաղաքականություն են իրականացնում։Ավելացնում են նպստները ,թոշակները ամեն բարեկեցիկ պայմաններ են ստեղծում,որպեսզի ծնելիությունը շատանա։

3․ Ուրվագծային քարտեզի վրա նշել 15 պետություններ, որոնք պատկանում են վերարտադրության առաջին տիպին։

4․ Ուրվագծային քարտեզի վրա նշել 15 պետություն, որոնք պատկանում են վերարտադրության երկրորդ տիպին։

չափել ֆիզիկական մեծություն նշանակումե այն համաեատել նույնատիպ

101. 1)17×2=34 2)34-10=24 24+34=58

102. 1)48-28=20

103.nc

104.

1.

1)5a+2a=7a

2)6b-4b=2b

3)2x+7x-5x=4x

4)3y-y-4y+8y=6y

5)4a-5b-2a-3b=2a ‐8

6)7x^2-6x5x^2+3x+3x=x18

7)6x+5-8y-3+5y-4x=2  3y   11x  

8)5ab-4a+6b+8a-2b+3ab=8ab +4a

9)6a+7b-5c-4b+2a+c-5b-6a+2c= +14a -16b 7c

10)5m-9+3n-7m+4n+4-5y=+12m +7m 5y 13

11)8-7a-6ab-5b+10a +4ab-4a-11b-3= +17a +10ab 16b

Ածականի համեմատության աստիճանը արտահայտում է որակական ածականի ցույց տված հատկության չափը, թե ինչ չափով է դրսևորվում տվյալ հատկանիշն առարկայի մեջ՝ այլ առարկայի նույն հատկանիշի համեմատությամբ կամ հարաբերությամբ, օրինակ` մեծ-ավելի մեծ-ամենամեծ և այլն:

Հայերենում, ինչպես նաև շատ օտար լեզուներում ածականն ունի համեմատության երեք աստիճան՝ դրական, բաղդատական (հարաբերական) ու գերադրական։

Դրական աստիճանն ածականի ուղիղ ձևն է և արտահայտում է բացարձակ հատկանիշ, հատկանիշ առանց համեմատության:

Բաղդատական աստիճանը ցույց է տալիս հատկանիշի առավել կամ պակաս դրսևորումը առարկայի կամ առարկաների մեջ՝ այլ առարկայի կամ առարկաների նույն հատկանիշի համեմատությամբ։ Օրինակ՝ Երևանը մեծ քաղաք է։ Մոսկվան ավելի մեծ քաղաք է։

Բաղդատական աստիճանը կազմվում է ածականի դրական աստիճանին (ուղիղ ձևին) ավելացնելով ավելի, պակաս, նվազ, քիչ, մի փոքր, մի քիչ:

Գերադրական աստիճանը ցույց է տալիս, որ տվյալ առարկայի կամ առարկաների մեջ հատկանիշը դրսևորվում է ամենաբարձր չափով։

Գերադրական աստիճանը կազմվում է տարբեր կերպ՝

• ամենա- նախածանցով (օրինակ` ամենակարճ). այս ածանցով (ի տարբերություն       -(ա)գույն վերջածանցի) գերադրական կարելի է կազմել որակական բոլոր ածականներով,
• — (ա) գույն վերջածանցով (օրինակ` լավագույն),
• ամենից, բոլորից  բառերի միջոցով, որոնք ավելանում են  ածականի ուղիղ ձևին:

Առաջադրանքներ

1.Տեքստի ածականներն, ըստ անհրաժեշտության, դարձրո՛ւ բաղդատական կամ գերադրական աստիճանի (օգտվի՛ր ավելի առավել, պակաս,նվազ, ամենից բառերից ու ամենա-, (ա) գույն մասնիկներից):

Գիտությանը հայտնի շնաձկների 250 տեսակներից խոշորը կետաշնաձուկն է, որը կարող է մինչև 15 մ երկարություն ունենալ: Սպիտակ, վիթխարի շնաձուկը փոքր է, կարող է ունենալ մինչև 11 մ երկարություն: Բայց դրա փոխարեն նա սարսափելի է: Երրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ շնաձկների դեմ պայքարի արդյունավետ միջոցներ բացահայտելու համար քիմիական ավելի քան 70 միացություն փորձարկվեց: Արդյունավետը քացախաթթվային  պղինձ պարունակող միացությունն էր. դրանով թունավորված շնաձուկն էլ չի հետաքրքրվում կերով: Բայց ատլանտյան շնաձկների վրա փոձարկված միջոցները արդյունավետ եղան խաղաղօվկիանոսյան տեսակների դեմ օգտագործելիս (շնաձկների մի քանի տեսակների վրա դրանք ընդհանրապես ոչ մի ազդեցություն չունեցան):

2. Տեքստի ածականներն ըստ անհրաժեշտության դարձրո՛ւ բաղդատական կամ գերադրական աստիճանի: Ընդգծի՛ր այն ածականները, որոնք համեմատության աստիճան չեն կարող ունենալ:

Էլեկտրական օձաձուկը էլեկտրականության կենդանի կրողներից հայտնին է, բայց կան էլի 500 ձկնատեսակներ, որոնք ունեն այդ հատկությունը, թեև զգալի չափով: Էլեկտրական պարպման միջոցով այդ ձկները խլացնում են որսը և  ահաբեկում վտանգավոր գիշատիչներին: Էլեկտրական պարպման հարվածային  ուժը կախված է օձաձկան չափերից: Երկարը հարավամերիկյան օձաձկներն են, որոնք ունեն գրեթե երեք մետրանոց երկարություն:

3․ Կազմի՛ր նախադասություններ՝ ածականներն օգտագործելով․

Բաղդատական աստիճանով  (ավելի, պակաս, նվազ, քիչ, մի փոքր, մի քիչ բառերի միջոցով):

Գերադրական աստիճանով (ամենա- նախածանցով, -(ա)գույն վերջածանցով, ամենից, բոլորից  բառերի միջոցով)։

4․ Փորձի´ր բացատրել, թե ի´նչ են ցույց տալիս գործիական հոլովով դրված ընդգծված գոյականները:

Ծերուկը երկաթե ձողով գրում էր կավե սալիկի վրա:

Արտում մի մարդ կար, որ խոտ էր քաղում մանգաղով:

Բահով էր փորել այդ հսկա փոսը:

Այն նկարը կարծես թութակի պոչով է նկարել:

Ուզում ես այս ամուր պատը փոքր քլունգով քանդե՞լ:

Տաբատի վրայի բիծը սպունգով ու օճառով մաքրեց:

5․ Փորձի´ր բացատրել, թե ի՞չ են ցույց տալիս տրական հոլովով դրված ընդգծված գոյականները:

Վերջապես մոտենում ենք տաճարին:

Զանազան ուտեստներով զարդարված սկուտեղը մատուցեց հյուրին:

Աթոռներ չկային. Սեղանը մոտեցրեց բազմոցին:    

Շատ տարիներ հետո  հասավ փնտրած ամրոցին:

Ձեռքի բաժակը տվեց հորը:

Ուզում էր լարի ծայրը հասցնել սյունին:

6․ Կետերի փոխարեն գրի՛ր մ կամ ն և բառարանով ստուգի՛ր:

Ա.պաճույճ, ա.բարտակ, ա.փարատ, ա.բասիր, ա.բերան, ա.պրոպ, հա.մբերություն, հա.պատրաստից, ա.փառունակ, ա.պատեհ, ա.բարոյական:

7․Տրված բառերը տեղադրի՛ր կետերի փոխարեն՝ համապատասխանեցնելով նախադասություններին:

Խռպոտ, դժոխք, գործընկեր, ոգևորվել, զառիվայր, անկոտրում, ընդհատել, միանգամայն:

Տոթ էր, աղմուկ ու խառնաշփոթ. կարծես … լիներ:

Գլորվում էր … լանջով:

Ձայնն էլ խզված էր ու …:

Առանց … լսեցին նրա ամբողջ ելույթը ու հետո նստեցին մտամոլոր:

Դու … անտեղյակ ես, դրա համար էլ խոսքդ չեն լսում ու աղմկում են:

… ոգի ունի, հեշտ չէ նրան ծնկի բերել:

Միանգամից … է ու կպչում գործի:

Ներկայացնել բակտերիաներ թեման, նրանց կառուցվածքը և տարածվածությունը:

Օգտակար և վնասական բակտերիաներ:

Օգտակար բակտերիաները ինչպես են օգտագործում կենցաղում:

Ներկայացնել սնկեր թեման:

Օգտակար և վնասակար բորբոսասնկերը:

Կենցաղում ինչպես են օգակգործում բորբոսասնկերը: