Կնոջ դերը հայ հասարակարգում. Կեռան թագուհի
Պատմաբան Վահե Անթանեսյանը, գնահատելով կնոջ բացառիկ դերը հայոց հասարակարգում, իր միկրոբլոգում ներկայացրել է Կիլիկյան թագավորության Կեռան թագուհուն:
Կնոջ դերը հայ հասարակարգում միշտ էլ բարձր է եղել ու ըստ արժանավույն գնահատված: Կինը ծնող մայր է, դաստիարակ, նա տանտիրուհի է, ամուսնու հավատարիմ զինակիցն ու թիկունքը: Իսկ երբ այդ կինը նաև թագուհին է հայոց, սոցիալական խնդիրներին ավելանում են նաև հասարակական պարտավորություններ: Մեր պատմության մեջ ունենք դրվագներ, երբ հայոց Փառանձեմ թագուհին է բանակներ առաջնորդել պարսից ահեղ արքա Շապուհի դեմ, ունենք դրվագ, երբ հայոց հզոր տիրակալի՝ Լևոն Բ Մեծագործի կինը՝ Զապել թագուհին, իր իսկ բացաց հասարակական հիվանդանոցում հոգ էր տանում և խնամում շարքային քաղաքացիներին…
Այս շարքում իր բացառիկ տեղն ունի նաև Կիլիկյան Հայաստանի Լևոն Գ Հեթումյան արքայի (1270-1289) կինը՝ Աննա թագուհին, ով պատմության մեջ հայտնի է Կեռան թագուհի անվամբ…
Ժողովուրդը և պալատականները հայոց թագուհուն կոչում էին Տիրուհի: Տիրուհի բառը հունարենում հնչում է ՙկիռ՚: Եվ Կիռ-Աննան աստիճանաբար դարձավ Կեռան….
Կեռան թագուհին Լևոն Գ արքայի կինն էր: Լևոն Գ որդին էր Կիլիկիո Հեթում Ա Հեթումյան արքայի (1226-1270), ով իր երկարատև գահակալման ժամանակ կարողացավ երկիրը զերծ պահել մոնղոլական ավերիչ արշավանքներից ու որդուն փոխանցել շեն ու բարգավաճ մի թագավորություն: Լևոն Գ թագավորեց 1270-1289 թվականներին ու շարունակեց հոր քաղաքականությունը: Հայոց թագուհին իր դիրքին համապատասխան մասնակցում էր պետական խնդիրների քննարկմանը, որոշումների ընդունմանն ու ամենուր ապավենն ու աջակիցն էր ամուսնու: ՙԿեռան թագուհու ավետարանի՚ գրիչ Ավետիսը նրա մասին նշել է,որ նա Լևոնի համար եղել է իբրև ՙզկենաց կցորղ և զբանից ընկեր՚:
Լևոն Գ թագավորության օրերին Կիլիկիայում ծաղկում էին մշակույթը, արվեստները, արհեստները: Այս գործում մեծ էր հայոց թագուհու՝ Կեռանի դերակատարությունը: Հենց Կեռան թագուհու նախաձեռնությամբ ու հովանավորչությամբ Սիս մայրաքաղաքում գրվեց ՙԿեռան թագուհու ավետարանը՚, որի ծաղկողը եղել է միջնադարի անվանի մանրանկարիչ Թորոս Ռոսլինի աշակերտներից մեկը, իսկ ընդօրինակողն էր հայտնի գրիչ Ավետիսը: ՙԿեռան թագուհու ավետարանը՚ պահպանվում է Երուսաղեմի սուրբ Հակոբի վանքում: Այս ձեռագիրը հայկական միջնադարյան արվեստի ամենանուրբ ու գեղեցիկ գործերից է հանդիսանում:
Կեռան թագուհու անմիջական նախաձեռնությամբ Կիլիկիայում եկեղեցիներ, վանքեր են կառուցվել, ձեռագրեր ընդօրինակվել…
Լևոն արքայազնը իշխանուհի Աննայի հետ ամուսնացել է 1262 թվականին: Բազում թեկնածուների մեջ հայոց արքայազնը ընտրեց իր ազգականի՝ Լամբրոնի բերդատեր Հեթում իշխանի դստերը՝ գեղանի Աննային, ով աչքի էր ընկնում խոհեմությամբ, նազանքով, բարձրահասակ էր, գեղեցիկ ու նրբակազմ: Ինչպես հետագայում Հեթում Բ արքան է բնութգրել մորը՝ Կեռան թագուհին ՙհոգով ամենագովելի և մարմնով գեղեցիկ թագուհի էր՚:
Պատմիչները նշում են, որ Լևոնի և Աննայի հարսանիքը ճոխ է եղել, որն ուղեկցվել է համաժողովրդական տոնախմբությամբ, մարզախաղերով: Հավանաբար, այն եղել է Նավասարդ ամսին և համընկել ամանորին ու Նավասարդյան խաղերին:
Կեռան թագուհին և Լևոն Գ արքան համատեղ ամուսնության 21 տարիների ընթացքում ունեցան 15 երեխա. (երեք անգամ զույգ), որոնցից երկուսը մահացել էին, իսկ տասներեքին անձամբ թագուհին սնեց ու դաստիարակեց:
Արքայական տան առաջին զավակը լույս աշխարհ է եկել 1263 թվականի ապրիլի 4-ին: Նա աղջիկ էր և Մայր Թագուհու՝ Լևոն Բ Մեծագործի դստեր պատվին անվանակոչեցին Զապել կամ Զաբլուն:
Մեկ տարի անց՝ 1265 թվականի մայիսի 4-ին ծնվեց արքայական ընտանիքի անդրանիկ որդին՝ ում պապի՝ հայոց Հեթում Ա արքայի պատվին Հեթում կոչեցին: Նա հետագայում ժառանգեց հայոց գահը և… ցավոք եղավ երբեմնի թագավորած ամենաթուլամորթ ու անկամ հայոց թագակիրներից մեկը՝ Հեթում Բ:
1266 թվականին ծնվել է դուստր Ֆիմին, 1269 թվականին՝ դուստր Սիպիլը, 1270 թվականին՝ արքայազն Թորոսը, 1272 թվականին՝ Ռուբենը… ապա՝ Սմբատ, Կոստանդին, Ռիթա, Թեոֆանե, Ներսես, Օշին, Ալիխան զավակները… առհասարակ, Կեռան թագուհին աշխարհի ամենաբազմազավակ թագակիրն է եղել… ՙԿեռան թագուհու ավետարանում՚ պահպանվել է արքայական գերդաստանի մանրանկարը, ուր պատկերված են թագավորը, թագուհին և նրանց զավակները:
Նրա զավակները ցավոք, աչքի չընկան միաբանությամբ ու նվիրումով. Հեթում Բ արքան իր գահակալման ընթացքում… չորս անգամ հրաժարվեց գահից ու վանք մտավ… մյուս զավակները եղբայրասպան պատերազմներ մղելով իրար դեմ՝ Թորոսը, Սմբատը, Օշինը, Կոստանդինը հերթով բազմեցին հայոց գահին:
Կեռան թագուհին մոլեռանդ քրիստոնյա էր: Նա իր ամուսնու վաղաժամ մահից հետո վանք մտավ, թողեց աշխարհիկ կյանքն ու գործեց որպես Մայր Թևաննա՝ մնացյալ կյանքը նվիրելով հոգևորին ու ապրելով բարեգործություններով:
Հենց վանքում էլ նա մահկանացուն կնքեց 1285 թվականի հուլիսի 28-ին: Հայոց թագուհու մարմինն ամփոփվեց Դրազարկի վանքում՝ արքայական տապանատանը:
Արտավազդ Մկրտչյան 10 դասարան 